Khi Nhà nước không đứng ngoài cuộc chơi đổi mới sáng tạo
Dự thảo Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo đã đưa ra một định hướng quan trọng: phát triển và hoàn thiện thị trường khoa học và công nghệ, thúc đẩy thương mại hóa kết quả nghiên cứu, chuyển giao công nghệ, đồng thời khuyến khích doanh nghiệp đầu tư mạnh mẽ hơn vào hoạt động đổi mới sáng tạo. Đây không chỉ là một bước đi về mặt kỹ thuật lập pháp, mà còn là sự khẳng định rõ ràng vai trò chủ động của Nhà nước trong việc kiến tạo thị trường cho đổi mới sáng tạo – một lĩnh vực vốn mang nhiều đặc thù và không thể vận hành thuần túy theo quy luật cung-cầu truyền thống.
Khác với quan niệm coi thị trường khoa học công nghệ là hệ quả tự nhiên sau nghiên cứu, Dự thảo đã bước đầu thể hiện nhận thức đúng đắn: thị trường này cần được Nhà nước chủ động thiết kế thể chế, định hình cấu trúc và "thiết lập luật chơi" rõ ràng, minh bạch. Bởi lẽ, thị trường công nghệ là một cấu phần then chốt trong hệ sinh thái đổi mới sáng tạo quốc gia, có vai trò điều tiết các luồng tri thức, kết nối cung – cầu công nghệ và dẫn dắt tăng trưởng trong kỷ nguyên số.
Tuy nhiên, để chủ trương này không dừng lại ở mức tuyên bố, cần có những thiết kế cụ thể hơn trong luật. Hành lang pháp lý cho thị trường khoa học và công nghệ phải bao quát được các yếu tố cấu thành: từ tổ chức trung gian, cơ chế giao dịch, định giá tài sản trí tuệ cho đến hạ tầng số hỗ trợ vận hành thị trường minh bạch và hiệu quả. Đây là nền tảng thiết yếu để chuyển dịch từ mô hình "nghiên cứu vì nghiên cứu" sang "nghiên cứu vì thị trường".
Thực tế cho thấy, dù mỗi năm Nhà nước đầu tư hàng nghìn tỷ đồng cho nghiên cứu, nhưng tỷ lệ công nghệ được thương mại hóa còn rất thấp. Phần lớn kết quả nghiên cứu sau nghiệm thu vẫn nằm yên trong ngăn tủ, không thể tiến vào thị trường do thiếu cơ chế pháp lý, tổ chức trung gian đủ năng lực, và hỗ trợ tài chính gắn với khâu sau nghiên cứu. Điều này cho thấy, nếu thiếu thị trường, chuỗi giá trị đổi mới sáng tạo sẽ bị đứt gãy ở khâu quan trọng nhất: ứng dụng vào thực tiễn.
Đặc biệt, thị trường công nghệ là một loại hình thị trường "đặc biệt" – nơi thông tin luôn bị bất cân xứng giữa nhà khoa học và doanh nghiệp, nơi chi phí giao dịch cao và mức độ rủi ro lớn. Trong điều kiện như vậy, sự vắng mặt của Nhà nước không chỉ khiến thị trường vận hành kém hiệu quả, mà còn làm suy giảm niềm tin, hạn chế sự tham gia của khu vực tư nhân. Do đó, vai trò dẫn dắt của Nhà nước là yếu tố quyết định trong giai đoạn hình thành và phát triển thị trường.
Một điểm nghẽn lớn khác là hệ thống tổ chức trung gian. Dù đã hình thành nhiều sàn giao dịch công nghệ tại các trung tâm lớn như Hà Nội, TP.HCM, Đà Nẵng, Hải Phòng, nhưng trên thực tế, chỉ khoảng 5% giao dịch công nghệ diễn ra qua các sàn. Phần lớn vẫn là thỏa thuận riêng lẻ, thiếu chuẩn mực và tính pháp lý rõ ràng. Nguyên nhân chính là do các sàn chưa thể hiện được vai trò trung gian thực thụ – thiếu chuyên nghiệp, thiếu dịch vụ giá trị gia tăng và chưa tạo dựng được lòng tin giữa bên cung – cầu.
Hơn nữa, chính sách hỗ trợ từ Nhà nước hiện vẫn phân tán, thiếu tính liên kết theo chuỗi. Các chương trình tài trợ mới chỉ tập trung vào khâu nghiên cứu, mà chưa đi tiếp đến hỗ trợ chuyển giao, đăng ký sở hữu trí tuệ, định giá, hay xúc tiến thương mại hóa sản phẩm. Trong khi đó, phần lớn doanh nghiệp – đặc biệt là doanh nghiệp nhỏ và vừa – không có đủ năng lực để hoàn tất các bước này một cách độc lập.
Cần nhìn nhận rằng, thị trường công nghệ không chỉ là nơi mua bán công nghệ, mà còn là công cụ quan trọng để Nhà nước điều tiết đầu tư công, định hướng nghiên cứu và dẫn dắt doanh nghiệp đổi mới sáng tạo. Nếu thiếu thị trường, Nhà nước không thể đánh giá hiệu quả đầu tư R&D, không thể biết công nghệ nào có giá trị xã hội thực sự, và càng khó tạo sức ép thúc đẩy doanh nghiệp đổi mới.
Vì vậy, Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo cần thể hiện rõ vai trò kiến tạo thị trường của Nhà nước, đặt nền móng cho một cấu trúc thị trường hiện đại, hiệu quả, và phù hợp với đặc thù của kinh tế tri thức – nơi đổi mới sáng tạo không chỉ là khẩu hiệu, mà là một lực đẩy thực sự của tăng trưởng.
Luật hóa để thị trường công nghệ vận hành thực chất
Một thị trường chỉ có thể hình thành và phát triển khi có "luật chơi" rõ ràng. Với thị trường khoa học và công nghệ – lĩnh vực vốn tiềm ẩn nhiều rủi ro, thông tin bất cân xứng và độ phức tạp cao – thì yêu cầu này lại càng cấp thiết.
Nhằm tháo gỡ những rào cản tồn tại, ngày 5/10/2023, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Chỉ thị số 25/CT-TTg, khẳng định định hướng phát triển thị trường khoa học và công nghệ một cách đồng bộ, hiện đại và hội nhập. Chỉ thị đặt trọng tâm vào hoàn thiện thể chế, xây dựng hạ tầng số, phát triển các tổ chức trung gian để kết nối cung – cầu công nghệ, hướng đến một hệ sinh thái đổi mới sáng tạo bền vững.
Tiếp đó, Báo cáo giám sát ngày 29/12/2023 của Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường tiếp tục nhấn mạnh yêu cầu sửa đổi toàn diện Luật Khoa học và Công nghệ, Luật Chuyển giao công nghệ, với kiến nghị cụ thể về khung pháp lý cho thị trường công nghệ: làm rõ đối tượng, phạm vi, thẩm quyền; thúc đẩy thương mại hóa kết quả nghiên cứu; xây dựng sàn giao dịch công nghệ quốc gia; đầu tư nền tảng dùng chung...
Các văn bản chính sách đã cho thấy một thông điệp xuyên suốt: để đổi mới sáng tạo thật sự trở thành động lực tăng trưởng, thị trường khoa học – công nghệ phải có hành lang pháp lý rõ ràng, minh bạch và có thể thực thi.
Như ông Phan Văn Hiệu, Chủ tịch HĐQT Công ty CP Dược Mỹ phẩm CVI chia sẻ: “Muốn có thị trường, phải có luật chơi”. Tức là phải luật hóa quyền và nghĩa vụ của các bên tham gia – từ nhà nghiên cứu, doanh nghiệp, đến cơ quan điều tiết. Cùng với đó là các điều kiện cần thiết như: thông tin thị trường minh bạch, cơ chế bảo vệ sở hữu trí tuệ hiệu quả, đội ngũ thẩm định viên chuyên nghiệp, quy trình cấp bằng sáng chế nhanh chóng...
Phó Giáo sư, Tiến sĩ Phan Tiến Dũng (Viện Hàn lâm KH&CN Việt Nam) cũng cho rằng: Dự thảo Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo cần cụ thể hóa Nghị quyết 57-NQ/TW, đặc biệt là chính sách khuyến khích chuyển giao công nghệ từ viện nghiên cứu ra thị trường. Bởi nếu không có thị trường, sản phẩm khoa học dù tốt đến đâu cũng dễ bị "chết yểu" trong phòng thí nghiệm. Trong khi đó, đất nước đang cần những công nghệ ứng dụng thiết thực để tạo việc làm, nâng sức cạnh tranh và thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội.
Bình luận
0