Trong kỷ nguyên trí tuệ nhân tạo (AI) bùng nổ, hàng triệu người dùng toàn cầu đang tận dụng các mô hình ngôn ngữ lớn (LLM) như ChatGPT để viết, học và làm việc mỗi ngày. Thế nhưng, liệu sự tiện lợi đó có đang khiến não bộ của chúng ta… "lười biếng"?
Một nghiên cứu mới được công bố trên nền tảng khoa học arXiv bởi MIT Media Lab – một trong những trung tâm công nghệ uy tín nhất thế giới – đã đặt ra câu hỏi ấy một cách nghiêm túc. Và câu trả lời, phần nào gây bất ngờ: sử dụng ChatGPT có thể ảnh hưởng tiêu cực đến khả năng tư duy và tiếp thu của con người, đặc biệt trong môi trường học thuật.
Khi viết luận bằng AI, não bộ hoạt động… ít hơn
Nghiên cứu theo dõi 54 sinh viên được chia thành ba nhóm trong quá trình viết luận. Nhóm đầu tiên sử dụng ChatGPT, nhóm thứ hai tìm kiếm thông tin qua Google, và nhóm còn lại làm việc độc lập không sử dụng bất kỳ công cụ hỗ trợ nào. Trong suốt quá trình, các sinh viên đeo thiết bị điện não đồ (EEG) để ghi lại hoạt động thần kinh.
Kết quả đáng lưu ý: nhóm sử dụng ChatGPT thể hiện hoạt động não bộ thấp hơn rõ rệt, trí nhớ ngắn hạn kém hơn và mức độ tương tác với nội dung cũng yếu hơn. Không chỉ điểm số bị ảnh hưởng, mà cả các chỉ số ngôn ngữ và thần kinh đều cho thấy dấu hiệu “thiếu vận động” về mặt nhận thức.
Ngược lại, nhóm làm việc độc lập – không công cụ hỗ trợ – lại có hoạt động não mạnh mẽ hơn, nhiều ý tưởng độc đáo hơn và khả năng gắn kết thông tin vượt trội. Nhóm dùng Google tuy thể hiện mức độ tương tác trung bình, nhưng vẫn giữ được phần nào quá trình suy luận cá nhân trong quá trình truy vấn thông tin.
Tiện lợi có thể là con dao hai lưỡi
Các tác giả nghiên cứu cảnh báo: “Tác động giáo dục của các mô hình LLM đang lan rộng trong dân số”. Không phủ nhận rằng AI giúp tăng tốc độ hoàn thành nhiệm vụ, nhưng hệ quả dài hạn có thể là sự suy giảm khả năng đánh giá, tổng hợp và tự học – những kỹ năng nền tảng của quá trình tư duy.
Trong nghiên cứu, nhóm đã đo hoạt động điện trong não để theo dõi 54 sinh viên trong nhiều buổi viết luận.
Một hiện tượng đáng lưu ý khác là hiệu ứng “buồng vọng” – echo chamber – khi người dùng có xu hướng tiếp xúc và tái sử dụng những nội dung được thuật toán ưu tiên hiển thị, dẫn đến việc nhận thức ngày càng bị giới hạn trong một khuôn mẫu. ChatGPT, vốn hoạt động dựa trên xác suất và dự đoán từ ngữ kế tiếp, có thể vô tình củng cố thiên kiến cá nhân thay vì mở rộng chân trời tư duy.
Vấn đề không nằm ở công cụ – mà ở cách sử dụng
Nhóm nghiên cứu nhấn mạnh: AI, cũng như bất kỳ công cụ nào khác trong lịch sử, là con dao hai lưỡi. Việc sử dụng nó đúng cách có thể nâng cao hiệu suất học tập và làm việc. Nhưng nếu lệ thuộc, người dùng sẽ dễ dàng rơi vào trạng thái “đồng thuận thụ động”, nơi ý tưởng không còn được phản biện, và não bộ trở thành người tiêu dùng dữ liệu chứ không còn là người sáng tạo thông tin.
Cũng theo nghiên cứu, các sinh viên không dùng công cụ hỗ trợ ngay từ đầu nhưng sau đó kết hợp sử dụng ChatGPT thì lại có hoạt động não cao hơn. Điều này cho thấy, khi người học đã có nền tảng tri thức và tư duy chủ động, việc sử dụng AI như một “người đồng hành” có thể giúp họ khai thác tốt hơn năng lực sáng tạo cá nhân.
Giữ chủ quyền trí tuệ: quyền được... tự nghĩ
Phát hiện này đến vào thời điểm thế giới đang đặt câu hỏi lớn về vai trò của AI trong giáo dục, truyền thông và đời sống trí tuệ. Từ giảng đường đại học đến bàn làm việc của các phóng viên, từ thư viện học sinh đến bảng trắng giáo viên – ChatGPT đang dần trở thành một phần quen thuộc của quá trình viết lách và nghiên cứu.
Tuy nhiên, điều quan trọng không phải là “nên hay không nên” dùng AI, mà là “dùng đến mức nào” để không làm mất đi năng lực suy luận cá nhân. Chúng ta cần tái xác lập vị trí trung tâm của con người trong mối quan hệ với công nghệ – nơi não bộ không chỉ tiếp nhận, mà còn phản biện và sáng tạo.
Trí tuệ nhân tạo đang giúp chúng ta gõ nhanh hơn, viết nhiều hơn – nhưng liệu nó có đang khiến chúng ta nghĩ chậm lại? Trong thời đại của thuật toán, giữ vững chủ quyền tư duy cá nhân có thể là hành động phản kháng thầm lặng nhưng bền bỉ nhất. Bởi lẽ, sự phát triển thực sự không nằm ở tốc độ gõ phím – mà ở chiều sâu của mỗi ý tưởng được hình thành từ một bộ não còn... vận động.
Bình luận (0)
Một nghiên cứu mới từ Viện Ngôn ngữ Tâm lý Max Planck (Hà Lan) vừa chỉ ra: trẻ em không học ngôn ngữ bằng dữ liệu – mà bằng cách sống cùng ngôn ngữ. Sự khác biệt đó khiến ngay cả những mạng lưới thần kinh mạnh nhất cũng vẫn “tụt lại phía sau”.
