Minh bạch nguồn gốc sản phẩm - yêu cầu bắt buộc để hội nhập quốc tế

Trong 5 tháng đầu năm, các lực lượng chức năng trên cả nước đã xử lý hơn 40.000 vụ việc buôn lậu, hàng giả, hàng kém chất lượng, với tổng giá trị xử phạt lên tới 6.500 tỷ đồng. Nổi bật là tình trạng hàng giả trong lĩnh vực thực phẩm, dược phẩm, gây ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe và tính mạng của người dân…

Ông Trần Hữu Linh, Cục trưởng Cục Quản lý và Phát triển thị trường trong nước, Bộ Công Thương chỉ ra những khó khăn trong công tác xử lý đó là: khi đi kiểm tra, cơ quan chức năng không phải cứ thấy một cái túi nghi là giả thì kết luận là giả và xử phạt luôn- mà phải thực hiện theo các quy trình và quy định chặt chẽ của pháp luật. Theo đó, để xử phạt, cơ quan quản lý thị trường sẽ phải mời chủ sở hữu nhãn hiệu đến xác nhận, có thể trong thời hạn 24 tiếng phải có kết luận là giả, nếu không kết luận kịp thì phải trả lại hàng. Song trong thời hạn như vậy trong kho có thể lên đến hàng nghìn sản phẩm thì sẽ rất khó khăn, khiến việc xử lý chậm trễ và tốn kém.

“Trong 5-10 năm gần đây như tem chống giả, mã vạch, RFID, và phổ biến nhất hiện nay là mã QR hay NFC. Mục tiêu là giúp cơ quan chức năng và người tiêu dùng dễ dàng xác định sản phẩm thật giả chỉ bằng một thao tác quét đơn giản. Tuy nhiên, thực tế 5-7 năm qua cho thấy, dù có những công nghệ này, cuộc chiến chống hàng giả vẫn chưa thực sự đi đến hồi kết. Vấn đề nằm ở chỗ, ngay cả tem chống hàng giả cũng có thể bị làm giả, mã QR cũng có thể bị sao chép. Đây là những thách thức hiện hữu mà công tác chống hàng giả đang phải đối mặt”, ông Trần Hữu Linh cho biết.

Các chuyên gia trong lĩnh vực cho rằng, từ thực tế những vụ việc sản xuất, kinh doanh hàng giả nghiêm trọng gần đây cho thấy, đã đến lúc các nhà quản lý cần phải siết chặt công tác quản lý bằng công nghệ để tránh các rủi ro tương tự xảy ra. Do đó, việc ứng dụng công nghệ cho truy xuất nguồn gốc hiện đại ứng dụng công nghệ tiên tiến là yêu cầu đặt ra trong bối cảnh hiện nay.

Tuy nhiên, theo ông Hoàng Tuấn Anh, Giám đốc Công nghệ thông tin, Công ty CP Dược phẩm ECO, truy xuất không chỉ giúp kiểm soát chất lượng mà còn là bảo chứng niềm tin với người tiêu dùng, đặc biệt trong lĩnh vực dược phẩm. Tuy nhiên, dù đã triển khai nhiều giải pháp, các hệ thống truy xuất nguồn gốc hiện nay rất phân mảnh, khi mỗi doanh nghiệp tự tạo mã vạch riêng gây khó khăn trong việc quản lý và xác minh thông tin…

Truy xuất không chỉ giúp kiểm soát chất lượng mà còn là bảo chứng niềm tin với người tiêu dùng

“Hiện nay, dữ liệu truy xuất còn thiếu quy chuẩn, mỗi doanh nghiệp thường tự tạo mã vạch riêng, dẫn đến thông tin khách hàng truy xuất thiếu tính đồng bộ. Bên cạnh đó, dữ liệu giữa các doanh nghiệp chưa được liên thông với nhau và cũng chưa kết nối với cơ sở dữ liệu quốc gia với nhau. Vì vậy, rất cần xây dựng một quy chuẩn thống nhất, nhằm hình thành hệ thống xác thực xuyên suốt, bảo đảm minh bạch toàn bộ hành trình và vòng đời của sản phẩm”, ông Hoàng Tuấn Anh đề xuất.

Ông Bùi Bá Chính, Quyền Giám đốc Trung tâm Mã số mã vạch Quốc gia, Bộ Khoa học và Công nghệ cho biết, hiện trên thế giới các nước phát triển đã áp dụng đồng bộ hệ thống truy xuất nguồn gốc toàn chuỗi cung ứng – từ nguyên liệu, chế biến, lưu kho đến tay người tiêu dùng – giúp minh bạch hóa thị trường và bảo vệ thương mại chính ngạch. Tại nước ta, dù đã ban hành nhiều tiêu chuẩn quốc gia về truy xuất nguồn gốc, tham khảo từ các chuẩn quốc tế, nhưng phần lớn mới dừng ở mức khuyến nghị. Đáng chú ý, Cổng thông tin truy xuất nguồn gốc quốc gia cũng chưa thực sự đạt được mục tiêu kết nối liên thông, tự động hóa chuỗi truy xuất nguồn gốc, chuỗi cung ứng sản phẩm từ vùng nguyên liệu đến sản phẩm cuối cùng; và chưa đáp ứng trọn vẹn mục tiêu hỗ trợ chống giả, minh bạch nguồn gốc. Điều này đặt ra yêu cầu cấp bách, cần làm sạch dữ liệu, tăng cường chia sẻ, và đặc biệt phải có sự phối hợp chặt chẽ giữa cơ quan quản lý nhà nước, cộng đồng doanh nghiệp và toàn xã hội.

“Hiện nay, chúng tôi đã tham mưu để Ủy ban Tiêu chuẩn Đo lường Quốc gia đề xuất để Bộ Khoa học và Công nghệ công bố một số tiêu chuẩn mới về truy xuất nguồn gốc (TCN 12850, TCN 12827 và TCN 13167…) về cơ bản đã tiệm cận với chuẩn quốc tế. Tuy nhiên, các tiêu chuẩn này hiện chỉ mang tính khuyến nghị, chưa có cơ chế bắt buộc và thống nhất áp dụng trên toàn quốc. Nếu được luật hóa và triển khai đồng bộ qua hệ thống quy chuẩn, thông tư, nghị định, các tiêu chuẩn này sẽ đi sâu vào chuỗi cung ứng, tạo lập hệ thống truy xuất nguồn gốc sản phẩm minh bạch và thống nhất”, ông Bùi Bá Chính thông tin.

Ở góc độ công nghệ, ông Nguyễn Huy, Trưởng Ban Công nghệ (Hiệp hội Dữ liệu quốc gia) cho biết, một nền tảng truy suất nguồn gốc theo quy trình đúng cần bắt đầu từ định danh, sau đó đến xác thực và cuối cùng mới là truy xuất. Đồng thời cho rằng, để xây dựng nền tảng định danh, xác thực và truy xuất nguồn gốc hàng hóa quốc gia cần đáp ứng được 4 yếu tố quan trọng đó là: Mã định danh duy nhất cho từng sản phẩm (không chỉ theo lô hàng), tương thích chuẩn quốc tế. Công nghệ chuỗi khối (Blockchain) bảo đảm minh bạch, an toàn, dữ liệu không thể thay đổi. Khai thác dữ liệu lớn (Big Data) theo thời gian thực, giúp cơ quan quản lý dễ dàng giám sát, phân tích- và ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI, Machine Learning) để phát hiện bất thường, chống gian lận, hỗ trợ tự động xử lý khi phát hiện vi phạm. Đặc biệt, nền tảng này không chỉ phục vụ quản lý Nhà nước trong vấn đề thực thi tạo cơ chế xử lý tại chỗ và tức thời- mà còn giúp doanh nghiệp nâng cao uy tín, đồng thời mang lại cho người tiêu dùng công cụ tiện lợi để kiểm chứng sản phẩm, phản hồi và tham gia vào chuỗi giám sát.

“Tạo ra một hệ sinh thái toàn diện việc tạo ra một mã định danh duy nhất (ID) cho từng sản phẩm. Trong suốt quy trình sản phẩm đi qua sẽ để lại các bằng chứng số được ghi nhận và lưu trữ trên hệ thống công nghệ chuỗi khối (Blockchain). Một khi bằng chứng số đã được ghi nhận trên nền tảng, dữ liệu này sẽ là bất biến, không thể chỉnh sửa hay thay đổi. Các bằng chứng số sẽ được lưu giữ theo từng mốc thời gian khác nhau, đảm bảo rằng khi sản phẩm đến tay người tiêu dùng, tất cả thông tin về dữ liệu của sản phẩm đều minh bạch, đáng tin cậy và có thể kiểm chứng”, ông Nguyễn Huy nêu ý kiến.

Trong bối cảnh hàng giả ngày càng tinh vi như hiện nay thì việc xây dựng hệ thống truy xuất nguồn gốc thống nhất, minh bạch và toàn diện là yêu cầu cấp bách. Đây không chỉ là giải pháp công nghệ, mà còn là chìa khóa tạo dựng niềm tin xã hội, nâng cao vị thế hàng hóa Việt Nam trên thị trường quốc tế và góp phần bảo vệ sức khỏe cộng đồng.