Trong kỷ nguyên số, khi các ngành công nghiệp nội dung lần lượt bước vào cuộc cách mạng AI, ngành xuất bản Việt Nam cũng không đứng ngoài dòng chảy đó. Từ khâu sáng tác, biên tập, in ấn đến phát hành sách điện tử, sách nói và phân tích thị hiếu độc giả – trí tuệ nhân tạo đang len lỏi vào từng mắt xích, đặt ra câu hỏi lớn: “Xuất bản sẽ đi đến đâu nếu AI trở thành ‘tác giả giấu mặt’?”
“Đồng nghiệp” hay “đối thủ”?
Báo cáo của Cục Xuất bản, In và Phát hành (Bộ VHTTDL) cho thấy, đến cuối năm 2024, hơn 54% nhà xuất bản trong nước đã tham gia xuất bản điện tử – một con số cho thấy tốc độ số hóa đang diễn ra rất nhanh trong ngành. Không chỉ các đơn vị lớn, nhiều doanh nghiệp công nghệ, startup và tác giả độc lập cũng tận dụng AI để rút ngắn thời gian sản xuất nội dung, tăng khả năng tiếp cận độc giả và giảm chi phí.
Các nền tảng như VoizFM, Waka hay hệ thống thư viện điện tử quốc gia đang ứng dụng AI trong việc tạo giọng đọc nhân tạo, phân tích hành vi người dùng và gợi ý nội dung cá nhân hóa. Ở khía cạnh sáng tạo, AI được sử dụng để viết bản nháp, kiểm lỗi, dịch thuật, thậm chí đề xuất cấu trúc cho một cuốn sách.
Ông Nguyễn Cảnh Bình – Chủ tịch HĐQT Công ty CP Sách Alpha và Omega Việt Nam – nhận định: “AI không thay thế con người, mà hỗ trợ con người phát huy năng lực sáng tạo cao hơn. Chúng ta nên xem AI như một ‘đồng nghiệp’ có khả năng làm việc không mệt mỏi, chứ không phải đối thủ cạnh tranh.”
Cơ hội mở ra – thách thức kề bên
Tuy nhiên, sự bùng nổ của công nghệ AI cũng kéo theo hàng loạt vấn đề nan giải. Một trong những nút thắt nổi bật là quyền sở hữu trí tuệ: “Nếu AI tạo ra nội dung, ai là tác giả hợp pháp?” – bà Vũ Thị Quỳnh Liên, Tổng Biên tập NXB Kim Đồng, đặt vấn đề.
Bên cạnh đó, tốc độ sao chép sách trái phép – đặc biệt là dưới dạng ebook và audiobook – cũng gia tăng khi AI bị lạm dụng vào mục đích vi phạm bản quyền. Các công cụ AI có thể quét, tái bản và phát tán nội dung sách chỉ trong vài giây, khiến nỗ lực kiểm soát trở nên quá tải.
Cục trưởng Cục Xuất bản, In và Phát hành Nguyễn Nguyên nhìn nhận: “AI là công cụ mạnh mẽ, nhưng nếu không có chiến lược quản lý chặt chẽ, nó sẽ khiến ngành xuất bản rơi vào khủng hoảng hệ sinh thái – nơi mà năng lực con người dần bị thay thế, và đạo đức nghề nghiệp bị xói mòn.”
Nguy cơ đánh mất bản sắc sáng tạo
Không ít chuyên gia cảnh báo, khi AI có thể “viết hộ”, “biên tập hộ”, thậm chí “thiết kế bìa hộ”, vai trò của người làm nghề có nguy cơ bị thu hẹp. Tác phẩm có thể mất đi sự độc đáo trong giọng văn, trải nghiệm cá nhân, chiều sâu cảm xúc – những yếu tố vốn tạo nên linh hồn của một cuốn sách.
PGS.TS Văn Giá – nhà phê bình văn học – thẳng thắn: “Sáng tạo không thể giao phó cho máy móc. Nếu một ngày mọi cuốn sách đều mang cấu trúc giống nhau, giọng điệu giống nhau, độc giả sẽ đánh mất niềm tin vào giá trị thật của tri thức.”
Hơn nữa, AI có thể trở thành công cụ tiếp tay cho thông tin sai lệch. Trong lĩnh vực sách giáo khoa, sách kỹ năng, nội dung khoa học – nếu kiểm duyệt yếu kém, AI dễ tạo ra những cuốn sách được dựng từ nguồn thiếu kiểm chứng, dẫn đến hệ quả nghiêm trọng cho người học và xã hội.
Cần một hành lang pháp lý và chiến lược dài hạn
Để tránh lún sâu vào hệ lụy của “AI hóa” ngành xuất bản, các chuyên gia khuyến nghị cần hành động đồng bộ ở cả bốn trụ cột: pháp lý – công nghệ – nhân lực – nhận thức. Việc sửa đổi Luật Xuất bản là cần thiết để kịp thời điều chỉnh các khía cạnh mới nảy sinh như bản quyền AI, đạo đức sử dụng dữ liệu huấn luyện, trách nhiệm pháp lý với nội dung sai lệch.
Cùng với đó, cần chiến lược đào tạo đội ngũ biên tập viên, tác giả biết cách làm việc với công cụ thông minh. “AI không thể thay thế cảm xúc, nhưng con người cũng cần hiểu AI để cộng tác hiệu quả”, ông Nguyễn Nguyên nhấn mạnh.
Nếu không kiểm soát tốt, AI có thể làm méo mó thị trường, gia tăng bất bình đẳng – khi các đơn vị nhỏ lẻ, cá nhân độc lập không có đủ công cụ và dữ liệu để cạnh tranh với những ‘ông lớn’ có sức mạnh công nghệ. Khi đó, thay vì đa dạng hóa tri thức, ngành xuất bản có nguy cơ bị đồng hóa bởi thuật toán.
Cân bằng giữa công nghệ và nhân văn
Công nghệ trí tuệ nhân tạo mang lại cơ hội bứt phá cho ngành xuất bản, nhưng chỉ khi được định hướng bởi chiến lược dài hạn, đạo đức nghề nghiệp và tư duy nhân văn. Xuất bản, suy cho cùng, không chỉ là sản xuất nội dung – mà là lan tỏa tri thức, lưu giữ văn hóa, nuôi dưỡng tư duy phản biện và sáng tạo của cả một thế hệ.
Khi công nghệ trở thành bạn đồng hành chứ không phải kẻ thay thế, khi con người làm chủ công cụ thay vì bị công cụ dẫn dắt – đó mới là con đường phát triển bền vững cho ngành xuất bản Việt Nam trong kỷ nguyên số.
Bình luận (0)
Đà Nẵng ứng dụng AI xây dựng trợ lý số, mở các khóa bình dân học vụ số để phổ cập AI miễn phí đến người dân, cán bộ.
